Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στο θέατρο και το σώμα, την ανακάλυψη του εαυτού, το κοινωνικο-οικονομικό και πολιτιστικό πλαίσιο του ανθρώπου; «Το σώμα είναι το πρώτο και περισσότερο φυσικό εργαλείο του ανθρώπου» είπε ο κοινωνιολόγος Marcel Mauss και σε αυτό το άρθρο εξετάζουμε τους τρόπους με τους οποίους το θέατρο επηρεάζει τις λειτουργίες αυτού του πολυσύνθετου ψυχοκοινωνικού φαινομένου, του σώματός μας (τρόποι συμπεριφοράς, δράση-αντίδραση και έκφραση συναισθημάτων).
Το θέατρο ως εργαλείο κοινωνικής, ψυχολογικής και συναισθηματικής ανάπτυξης μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του σώματός μας σε όλες τις ηλικίες. Επίσης, το θέατρο προϋποθέτει τη χρήση του σώματος. Σε μερικά είδη περισσότερο από άλλα, όπως το σωματικό θέατρο (physical theater) ή το χοροθέατρο, τα βασικά συστατικά είναι υλικά κινητικά, χειρονομιακά, σημασιακά, μιμητικά, χορευτικά, ακροβατικά και φωνητικά. Το ίδιο ισχύει και για την performance, η οποία ανήκει στο μεταμοντέρνο θέατρο και επικεντρώνεται στα σώματα τα οποία παρουσιάζονται παλλόμενα ενάντια σε οποιαδήποτε κοινωνική, πολιτική και προσωπική καταπίεση.
Το θέατρο έχει 5 βασικές λειτουργίες: την ψυχαγωγική, την ψυχολογική, την πολιτική, την αισθητική και την παιδαγωγική. Εμείς, σήμερα, παρουσιάζουμε τη σχέση του θεάτρου με την κοινωνία, την ψυχολογία και την εκπαίδευση.
Θέατρο και κοινωνία
Το θέατρο (θέωμαι=παρατηρώ) είναι ένας καθρέφτης της ανθρωπότητας και, επομένως, καταλύτης κοινωνικών αλλαγών. Το θέατρο πλάθει την ατομικότητά μας και γαλουχεί συναισθήματα. Όταν εμπειρίες, συναισθήματα και σκέψεις συλλαμβάνονται σε δραματική μορφή (δράμα=δρω), μπορούν να μεταβάλλουν την κοινωνική μας συμπεριφορά. Η αντανάκλαση των εμπειριών των άλλων μας βοηθάει να προσεγγίσουμε τη δική τους θεώρηση των πραγμάτων και, είτε ως ηθοποιοί είτε ως θεατές, κατανοούμε καλύτερα τους άλλους και τις άλλες κοινωνικές, φυλετικές ή θρησκευτικές ομάδες. Υπογραμμίζοντας τα κοινά μας σημεία και επανευρίσκοντας τις συνδέσεις μας με τους άλλους, καλλιεργούμε ανοχή.
Το αποτέλεσμα των παραπάνω είναι η εμβάθυνση των κοινωνικών μας σχέσεων, η δυνατότητα υιοθέτησης νέων ερμηνειών σε σχέση με αυτά που συμβαίνουν σε εμάς και τους γύρω μας και η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης ή αλλιώς της συναισθηματικής νοημοσύνης, δηλαδή της αυτογνωσίας και της ικανότητάς μας να διαχειριζόμαστε αποτελεσματικά τις διαπροσωπικές μας σχέσεις.
Θέατρο και ψυχολογία
Το θέατρο είναι μια συλλογική μορφή τέχνης και μπορούμε να εντοπίσουμε, τουλάχιστον από την εποχή του Αριστοτέλη, την αναγνώριση της κάθαρσης. Η κάθαρση είναι μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία κατά την οποία, με την παρουσία της δραματικής φαντασίας ενός θεατρικού έργου, οι πολίτες μπορούσαν να ξαναζήσουν (και να ανακουφιστούν από) τις τραυματικές αναμνήσεις τους ή και να απαλλαγούν από τα αρνητικά τους συναισθήματα.
Σήμερα, υπάρχει μια εκτενής λίστα μελετών που αφορούν τις συσχετίσεις, τα αποτελέσματα και τις ερμηνευτικές δυνατότητες των καλλιτεχνικών πρακτικών στην ψυχολογία. Για πολλούς μελετητές, το θέατρο έχει μια έμφυτη θεραπευτική λειτουργία και μέχρι σήμερα πολλοί ψυχοθεραπευτές υιοθέτησαν τεχνικές του θεάτρου, όπως τον αυτοσχεδιασμό ή τη διαχείριση συναισθημάτων, ως αναπόσπαστο κομμάτι της θεραπευτικής τους διαδικασίας.
Πλέον, μέθοδοι όπως η δραματοθεραπεία, η οποία εφαρμόζεται σε ένα ευρύ φάσμα του πληθυσμού και σε ποικίλα περιβάλλοντα (όπως νοσοκομεία, φυλακές, σχολεία), βοηθούν στην κατανόηση και την ανακούφιση από κοινωνικά, νοητά και κοινωνικά θέματα. Στα πλαίσια της ψυχοθεραπείας συναντάμε και το ψυχόδραμα, ένα είδος ομαδικής ψυχοθεραπείας, όπου οι συμμετέχοντες δραματοποιούν αντί να εξιστορούν τα τραυματικά βιώματά τους.
Θέατρο και εκπαίδευση
Η θεατροπαιδαγωγική (theater in education) είναι μια διαδικασία παρέμβασης στο σχολείο όπου το θέατρο χρησιμοποιείται ως εργαλείο για τη διερεύνηση κοινωνικών, ιστορικών και περιβαλλοντικών θεμάτων. Οι ηθοποιοί-παιδαγωγοί, υπεύθυνοι για το θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα, χρησιμοποιούν μια ποικιλία θεατρικών τεχνικών που δίνουν στους μαθητές την ευκαιρία να αλληλοεπιδρούν, να παρεμβαίνουν και να συμμετέχουν σε κρίσιμα κοινωνικά θέματα μέσα από την ασφάλεια της θεατρικής σύμβασης.
Οι τεχνικές που ακολουθούνται από τους ηθοποιούς-παιδαγωγούς συχνά συνδέονται με το Θέατρο του Καταπιεσμένου, δηλαδή σύντομες αυτοσχέδιες θεατρικές σκηνές με έρεισμα ένα ευρύτερο κοινωνικό πρόβλημα, όπου οι μαθητές μπορούν να παρέμβουν και να αλλάξουν τη ροή της ιστορίας. Το Θέατρο του Καταπιεσμένου βασίστηκε στη σκέψη του Paulo Freire πως η ανθρώπινη ύπαρξη είναι συνυφασμένη με τον λόγο και το έργο, ενώ, επίσης, έδωσε σημασία στο δίδυμο δράση-αναστοχασμός.
Σύμφωνα με τον Freire «η απελευθέρωση είναι μια πράξη: είναι η δράση και ο στοχασμός των ανθρώπων πάνω στην πραγματικότητά τους με πρόθεση να τη μετασχηματίσουν».
Η συγκεκριμένη προσέγγιση βοηθά τα παιδιά να βελτιώσουν την αυτοεικόνα τους (self-concept), δηλαδή το σύνολο των ιδεών, αισθημάτων και στάσεων που έχουν για τον εαυτό τους και να ανακτήσουν την ικανότητά τους για δράση. Τα παιδιά ταυτίζονται με τους πρωταγωνιστές, τους συναισθάνονται, και έχοντας τη δυνατότητα να παρέμβουν σε αυτό που παρακολουθούν, ανοίγεται ένας διάλογο για την άρση της αντίφασης δασκάλου-μαθητή.
Το συγκεκριμένο είδος θεάτρου μοιράζεται, επίσης, κοινά στοιχεία με το Θέατρο της Επινόησης. Το συγκεκριμένο είδος, το οποίο αναπτύχθηκε στα μέσα του 20ου αιώνα, συχνά απορρίπτει τη γραμμική αφήγηση, που συνήθως ενσωματώνεται σε ένα έργο, ώστε να ακουστούν ιστορίες που είναι αλληλένδετες μεταξύ τους, προάγοντας έτσι τη συνεργασία ανάμεσα στους συμμετέχοντες.
8 θεατρικές τεχνικές για εσάς και το σώμα σας
Επιστρέφουμε πάλι στη σκέψη πως το σώμα είναι ένα πολυσύνθετο ψυχοκοινωνικό φαινόμενο και λαμβάνουμε, πλέον, υπόψη τις ποικίλες εφαρμογές του θεάτρου σε διαφορετικά πεδία, περιβάλλοντα και επιστήμες. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως υπάρχει μια ψυχολογική διάσταση του σώματος που συνδέεται με την κιναισθησία, τη συναισθηματική μας κατάσταση και τις γνωστικές μας λειτουργίες. Αυτή η σύνδεση, μεταξύ σώματος και ανθρώπου, μπορεί να ενδυναμωθεί και να επωφεληθεί από το θέατρο και την υιοθέτηση συγκεκριμένων τεχνικών που συναντώνται κατεξοχήν σε αυτό.
Ποιες είναι, λοιπόν, οι θεατρικές τεχνικές που μπορούμε να υιοθετήσουμε για να έχουμε μια καλύτερη σύνδεση με το σώμα και τα συναισθήματά μας;
1. Αναπνοή
Το διάφραγμα είναι ο κυρίαρχος μυς της αναπνοής. Πολύ συχνά παρατηρούμε πως έχουμε μπλοκαρισμένη αναπνοή, ειδικότερα όταν βρισκόμαστε σε μια έντονα αγχώδη συναισθηματική κατάσταση. Μπορούμε να εκπαιδεύσουμε από την αρχή το μηχανισμό της αναπνοής μας ώστε να βοηθήσουμε στην απελευθέρωση των συναισθημάτων και τη (επανα)σύνδεση με τον εαυτό.
Παρακολουθήστε εδώ έναν απλό τρόπο για να μάθετε στα παιδιά, ή και σε σας, τη διαφραγματική αναπνοή.
2. Στάση σώματος
Η στάση του σώματός μας δε δηλώνει απλώς τη συναισθηματική μας κατάσταση αλλά επηρεάζει τις σκέψεις, τη ψυχολογία μας και τα συναισθήματά μας.
3. Κίνηση σώματος
Η γλώσσα του σώματος είναι η πρώτη μορφή επικοινωνίας που αναπτύσσουμε με τους άλλους. Το σώμα μας ως εργαλείο κοινωνικής συμπεριφοράς αλλά και ως φορέας συναισθημάτων μπορεί να επωφεληθεί από την κίνηση, είτε αυτή είναι το περπάτημα, είτε η άθληση, ο χορός ή τα μαθήματα υποκριτικής.
4. Φαντασία και αυτοσχεδιασμός
Μπορείτε να εξασκήσετε τη φαντασία και τον αυτοσχεδιασμό με ασκήσεις ατομικές ή ομαδικές, ασκήσεις μαζί με φίλους ή προσαρμοσμένες για παιδιά (αν είστε γονέας ή παιδαγωγός). Ασκήσεις με δοσμένες συνθήκες χαρακτήρων και σαφείς οδηγίες σας βοηθούν να κατευθύνετε το σώμα σας και να μάθετε καλύτερα τις σκέψεις σας και να κατανοείτε τη συναισθηματική σας κατάσταση.
(Μπορείτε να βρείτε παιχνίδια και ασκήσεις από τον Νίκο Γκόβα εδώ: www.theatroedu.gr)
5. Συνεργασία
Παρόλο που στο θέατρο αποδίδονται συγκεκριμένοι ρόλοι σε καλλιτέχνες και τεχνικούς, η σημασία της αντίληψης, της παρακολούθησης και της προσοχής, παραμένουν απαραίτητα στοιχεία της θεατρικής δημιουργίας. Το θέατρο σας μαθαίνει να λαμβάνετε πρωτοβουλίες, να δουλεύετε ανεξάρτητα αλλά και συνεργατικά, ενώ σέβεστε ο ένας τον άλλον.
6. Ενσυναίσθηση
Όπως είπαμε και παραπάνω, η ικανότητά μας να συναισθανόμαστε τους άλλους αναπτύσσεται όταν ακούμε προσεκτικά την ιστορία αυτών των οποίων οι εμπειρίες, απόψεις ή θέσεις, δημιουργούν αντιθέσεις ή είναι διαφορετικές από τις δικές μας ή απλώς είναι θέσεις που, μέχρι τώρα, αγνοούσαμε. Δώστε χρόνο σε καινούργιους ανθρώπους, σε όσους μπορεί να έχουν ανάγκη, διαβάστε πραγματικές ή φανταστικές ιστορίες για ανθρώπους που είναι διαφορετικοί από εσάς και ανακαλύψτε τι σας συνδέει με αυτούς.
Δείτε κάποιους επιπλέον τρόπους με τους οποίους μπορείτε να εξασκήσετε την ενσυναίσθησή σας.
7. Προσαρμοστικότητα
Ζούμε σε συνεχώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες και πλέον οι προκλήσεις μας προέρχονται από το να μπορούμε να διατηρούμε μια ισορροπία ανάμεσα στο ποιοι είμαστε, στις ανάγκες μας και στην πραγματικότητα της εποχής μας. Τολμήστε να ξεκινήσετε κάτι που πάντα θέλατε αλλά φοβόσασταν, κάτι που θα εξασκήσει το σώμα και το μυαλό σας. Παρακολουθήστε μαθήματα contact improvisation τα οποία δεν απαιτούν πρότερη γνώση χορού και μπορείτε να τα παρακολουθήσετε σε όποια φυσική κατάσταση και αν βρίσκεστε.
8. Αποδοχή της αποτυχίας
Σίγουρα ένα από τα δυσκολότερα βήματα είναι η αποδοχή της αποτυχίας και της απόρριψης. Συχνά ερμηνεύουμε τις αποτυχίες ως αποτελέσματα των προσπαθειών μας, ενώ αυτές είναι μονάχα ένα ακόμα απαραίτητο βήμα προς την επίτευξη των στόχων μας. Όσο είμαστε πειθαρχημένοι και εστιάζουμε στον στόχο μας, όσο έχουμε σθένος και επιμονή, θα επιτύχουμε. Έστω και αν δεν πετύχουμε τον αρχικό μας σκοπό, έχουμε ήδη μάθει κάτι για τον εαυτό μας και για όσα θέλουμε να επιτύχουμε.
Βιβλιογραφία & Δικτυογραφία
-(επιμ.) Γκόβας Ν., Ζώνιου Χ., (2010), Παιδαγωγικά Προγράμματα με τεχνικές Θεάτρου Φόρουμ, Αθήνα, 2010.
-Πάουλο Φρέιρε (1977), Η Αγωγή του Καταπιεζόμενου, Αθήνα: Κέδρος.
-Α. Καψάλης (2006), Παιδαγωγική Ψυχολογία, Αθήνα: εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη.
-Γ. Αλεξιάς (2006), Κοινωνιολογία του Σώματος, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
-Pearly Wong, Theatre for Social Change and Development: www.academia.edu
-Silva, José Eduardo, Ferreira, Pedro, Coimbra, Joaquim Luís, & Menezes, Isabel (2017). Theatre and Psychological Development: Assessing Socio-Cognitive Complexity In The Domain Of Theatre. Creativity Research Journal 29 (2), pp. 157-166.
Η Μαίρη δραστηριοποιείται στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ασχολείται με τον κινηματογράφο και το βίντεο από το 2011, ενώ το 2018 ξεκίνησε τη σταδιοδρομία της ως επιμελήτρια καλλιτεχνικών εκθέσεων.
Αγαπάει τα ταξίδια και είναι ένθερμη υποστηρίκτρια εναλλακτικών οικολογικών πρωτοβουλιών. Μελετά και αρθρογραφεί για τον μινιμαλισμό, τα μηδενικά απορρίμματα, το βιγκανισμό και τις σχέσεις τους με την κοινωνία και τους ανθρώπους.
